Lezen maakt dom

De Avonden Radio 6 21.02 - 23.00 2011/09/27

Plato moest er niets van hebben. Het schrift, een Sumerische uitvinding van zesduizend jaar geleden, zou volgens de Griekse filosoof het geheugen bederven. Sterker nog, het schrift is geen aanvulling op het geheugen maar een aanval erop, vond hij. Zodra iets geschreven staat hoeft het immers niet meer onthouden te worden. In de tijd van de oude Griekse mopperkont (ca 427-347 v. Chr) werden verhalen en legenden verteld door beroepskrachten, die vaak zelf niet konden lezen en schrijven en juist daardoor complexe verhalen uit hun hoofd kenden. Voordat ze op schrift werden gesteld leefden bijvoorbeeld de Illias en de Odyssee van Homerus in de hoofden van rondtrekkende vertellers en bleven zich zo steeds vernieuwen, omdat iedere verteller iets toevoegde of wegliet. Verhalen werden van generatie op generatie doorverteld. Deze orale traditie heeft nog lange tijd ook n onze contreien voortgeleefd, tot alfabetisering en boekdrukkunst er een eind aan maakten.

In India bestaat de orale verteltraditie nog wel, maar ook daar komt de klad erin. Analfabeten leren lezen, Bollywood en televisie verdringen oude vormen van vermaak en de jonge generaties hebben geen boodschap aan de oude verhalen. Radiomaker Jeroen van Kan reisde voor De Avonden naar de Zuid-Indiase stad Hampi om de verdijnende vertelcultuur vast te leggen in zijn documentaire Homerus in Hampi, die ook al in januari werd uitgezonden. Van Kan portretteerde de zestigjarige vertelster Eramm, die het Hindoe-epos Ramayana uit het hoofd kent. Omdat ze geen opvolger heeft aan wie ze haar kennis kan overdragen, is haar variant van het epos in een zevenhonderd pagina's tellende boek vastgelegd dat een enorm verkoopsucces werd. Als vertegenwoordigster van een uitstervende traditie viert ze op haar oude dag triomfen, maakt tournees door het land en trad zelfs voor de minister-president van India op.

Maar is er kans dat de orale traditie nog terugkeert? In zijn roman Fahrenheit 451 uit 1951, met veel problemen maar prachtig verfilmd door Francois Truffaut, schildert science-fiction schrijver Ray Bradbury een toekomstige samenleving waarin het schrift verboden is en boeken door de brandweer verbrand worden. Een kleine groep outcasts pleegt verzet door boeken uit het hoofd te leren en als het ware bijvoorbeeld De republiek van Plato te 'worden'. Truffaut noemde het de ultieme list. "Ah bon! Zijn boeken verboden? Dan leren we ze uit het hoofd".

Ulrik Unger